Eigenlijk is Sliven een stad als vele andere in Bulgarije. Aan de rand liggen twee grote zigeunerwijken, langs de toegangswegen wisselen afbladderende woonkazernes en ingestorte fabrieken elkaar af. Het centrum bestaat uit een paar autovrije straten met het gebruikelijke aanbod van kledingwinkels, restaurants en casino's. Op de achtergrond rijst het Balkangebergte hoog op. Niets aan Sliven is uitzonderlijk.
En toch is juist deze oostelijke provinciestad in Nederland beroemd. Of liever gezegd 'berucht'. Al jaren geldt Sliven (120 duizend inwoners) als belangrijke plaats van herkomst voor prostituees in Noord-Nederland. Een in Bulgarije veel gehoorde grap is dat politieagenten uit Groningen en Friesland in de rosse buurten van het Noorden zoveel vrouwen uit Sliven tegenkwamen, dat ze dachten dat die plaats wel de hoofdstad van het land zou zijn.
Hulpverleners en politie denken dat van de 100 tot 150 Bulgaarse prostituees in Noord-Nederland minstens de helft uit Sliven komt. Volgens Tatyana Veleva, secretaris van de Plaatselijke Commissie voor de Bestrijding van Mensenhandel in Sliven, zijn het er mogelijk zelfs meer. "Velen blijven in Nederland buiten beeld, omdat ze als escort werken of vanuit huis. De instanties zien hen pas, als ze zich als slachtoffer van mensenhandel melden."
Naar verluidt begon het allemaal met enkele mannen uit Sliven die naar Nederland gingen om tweedehands auto's te kopen. In de rosse buurten van Groningen en Leeuwarden zagen ze lege ramen en ze roken een kans. Ze vroegen vrienden thuis of die niet een paar vrouwen konden regelen, terwijl zij de zaakjes in Nederland zouden organiseren. In Sliven, waar in de jaren negentig de ene na de andere fabriek zijn deuren had gesloten, was het niet moeilijk belangstellenden te vinden en de eerste vrouwen vertrokken.
"Andere mannen begrepen dat je zo gemakkelijk veel geld kunt verdienen en gingen het ook proberen", zegt Veleva. "Ze riepen daarvoor de hulp in van plaatsgenoten die al in Nederland waren." Volgens Bulgaarse onderzoekers waren rond 2007 zo'n vijfhonderd mannen en duizend vrouwen uit Sliven betrokken bij de prostitutie. Wat klein was begonnen, was uitgegroeid tot soms zeer goed georganiseerde netwerken van pooiers en hoeren. En van mensenhandelaren, want lang niet alle vrouwen gingen vrijwillig. En veel van hen die dat wel deden, werden later binnen de netwerken doorgegeven of verhandeld.
"Het gebeurde wel dat een mooi meisje zo van het schoolplein werd gesleurd", vertelt Violeta Stoeva, van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM). "De pooiers hielden haar dan al langer in de gaten, en nog voor haar ouders merkten dat ze überhaupt weg was, was ze al op de bus gezet naar Nederland."
Inmiddels lijkt de invloed van de mensenhandelaren wat af te nemen. In elk geval melden zich minder slachtoffers. De IOM heeft mede daarom onlangs haar lokale kantoor gesloten. Wel houdt ze een 'safehouse' voor slachtoffers van mensenhandelaren, maar daar worden uitsluitend vrouwen uit andere steden opgevangen. Want hoewel berucht in Nederland, is Sliven ook op dit punt in Bulgarije niet uniek. In steden als Burgas, Plovdiv, Varna en Montana zijn eveneens pooiers en mensenhandelaren op grote schaal actief, alleen richten die zich minder op de Nederlandse seksmarkt, maar op die van Duitsland, Spanje en Griekenland.
Sinds 2002 is mensenhandel in Bulgarije strafbaar en de politie neemt de bestrijding ervan al een aantal jaren serieus. Ze werkt daarbij nauw samen met andere Europese landen, waaronder ook Nederland (zie inzet). Volgens gegevens van het Bulgaarse Openbaar Ministerie zijn dit jaar 66 mensenhandelaren tot definitieve gevangenisstraffen veroordeeld. En wat opvalt is dat het aantal slachtoffers dat getuigt is toegenomen: van 316 in 2009, tot 389 tot en met november van dit jaar.
"Ze hebben duidelijk meer vertrouwen in de Bulgaarse politie en in de hulpverlening", zegt Antoaneta Vasileva, van de Nationale Commissie voor de Bestrijding van Mensenhandel. "Gelukkig, want zonder hen is het bijna onmogelijk een veroordeling te krijgen." Maar getuigenbescherming staat in Bulgarije in de kinderschoenen, en de slachtoffers moeten in de rechtzaal verschijnen om hun verhaal te doen. "Ze raken volledig overstuur. Opeens staan ze daar oog in oog met de man die hen verhandeld heeft. Die sigarettenpeuken op hen uitduwde, hen met messen stak en hen verkrachtte. Een blik van die pooier, en de bodem valt onder je rechtzaak vandaan."
Ook in de omgeving van Sliven zijn verschillende grote prostitutienetwerken opgerold en meer dan twintig mensenhandelaren, onder wie enkele sleutelfiguren, zitten inmiddels achter slot en grendel. Maar de problemen zijn daarmee allerminst verdwenen. Politie en hulpverleners zien weer steeds vaker jonge vrouwen die vrijwillig naar het buitenland gaan om in de prostitutie te werken, in de verwachting snel veel geld te zullen verdienen.
Voor bescherming en om de onderneming te organiseren en te financieren - voor Nederland worden de kosten op vierduizend euro geschat - schakelen ze een pooier in. Dan beginnen de problemen. "We zien dat vrouwen vrijwillig toetreden tot de criminele organisatie van de mensenhandelaar", stelt Georgi Kandev, hoofd van de afdeling Mensenhandel van de Bulgaarse politie. "Maar vervolgens komen hun verwachtingen niet uit, met name als het gaat om de verdeling van het geld of de werktijden, soms twaalf uur per dag. Ze worden volledig uitgebuit en eindigen uiteindelijk als slachtoffer."
De illusie dat vrouwen in de prostitutie veel geld kunnen verdienen, wordt in stand gehouden door de paar vrouwen die dit inderdaad lukt. In Sliven flaneren ze zomers opzichtig door de winkelstraten en rijden ze rond in dure auto's. Ze wonen in opgeknapte appartementen in wat in de volksmond al de 'Hollandse buurt' heet, een paar zijstraatjes in het centrum. Op een koude winteravond in december valt er weinig te beleven. Te oordelen naar de vele donkere ramen zijn de bewoners van de Hollandse buurt niet thuis. Ondanks dat de sneeuw door de straten jaagt, restaurants en cafés verlaten zijn en in het hele land de Bulgaren tegen hun kachels zijn gekropen.
"Die paar meiden die verdienen, die zitten nog steeds in het wereldje", zegt Tatyana Veneva in haar werkkamer op het gemeentehuis, op slechts een steenworp afstand van de Hollandse buurt. "Ze helpen hun pooier nieuwe meisjes te vinden of brengen het geld voor hem van Nederland naar Bulgarije. Als ze eruit stappen hebben ze bijna niets meer. Het staat in geen enkele verhouding tot wat ze hebben omgezet."
De rekrutering van nieuwe meisjes gaat in Sliven steeds vaker via loverboys die hun slachtoffers zorgvuldig uitkiezen. Met aandacht en cadeautjes proberen ze de meisjes afhankelijk te maken en de prostitutie in te lokken. De loverboys benaderen al meisjes van vijftien en zestien jaar. Op de scholen in en rond Sliven wordt daarom veel aan voorlichting gedaan. Het IOM vertoont films waarin slachtoffers over hun ervaringen vertellen, de Plaatselijke Commissie organiseert theatervoorstellingen op basis van de verhalen.
"We praten al met 10-jarigen over het onderwerp", vertelt jeugdwerker Anelia Ivanova. "Weliswaar nog heel voorzichtig, maar we vertellen hen dan al dat ze zich nooit moeten verkopen." Volgens Ivanova is het essentieel op zo jonge leeftijd te beginnen. "Want juist zij zijn vreselijk geïnteresseerd."
Bovendien werken enkele tienduizenden Slivenaren permanent in het buitenland. Hun kinderen worden opgevoed door de grootouders. "Maar die kunnen dit niet altijd aan, en veel kinderen groeien hier op zonder liefde of aandacht. En zonder normbesef. We moeten die kinderen waarden bijbrengen en zelfvertrouwen geven", zegt Ivanova. "Heel Bulgarije worstelt met een familiecrisis. Kinderen worden hier niet begrepen en er wordt niet met ze gepraat. Als we dat niet veranderen, loopt het met veel kinderen verkeerd af."
Veleva: "We moeten ze ook laten zien dat er andere manieren zijn om geld te verdienen, zelfs in het buitenland. Dat als ze studeren ze hun hele leven kunnen werken. In de prostitutie houdt het op als je dertig of veertig bent. En de meeste mensen hebben dan gewoon helemaal niets."
Staatssecretaris Teeven overlegt morgen in Bulgarije over aanpakAl jaren bleken onder de prostituees veel verhandelde en uitgebuite vrouwen te zitten. Om de misstanden in te dammen werd in 2009 een proefproject gestart - in het jargon een 'proeftuin' geheten - waarin de verschillende politieregio's en het Openbaar Ministerie samenwerken en bijvoorbeeld ook informatie uitwisselen met hulpverleners, woningcorporaties en de Belastingdienst.
Een belangrijk onderdeel van de proeftuin was de verbetering van de samenwerking met de Bulgaarse politie. Nederlandse agenten gaven trainingen aan hun Bulgaarse collega's en adviseerden bij het opzetten van opvanghuizen voor slachtoffers van mensenhandel. Ook kwamen Bulgaarse agenten naar Nederland. De samenwerking verliep niet altijd vlekkeloos. In een tussentijdse rapportage wordt gerept van 'geslotenheid' en 'onbegrip' en er zou sprake zijn van corruptie aan Bulgaarse zijde. Toch lijken beide landen inmiddels tevreden met de behaalde resultaten, waarbij met name genoemd wordt dat rechercheurs elkaar nu weten te vinden. De afgelopen twee jaar zijn in Bulgarije ook regelmatig mensenhandelaren veroordeeld met hulp van de Nederlandse politie.
De projecten in het kader van de proeftuin lopen dit jaar af, maar de samenwerking wordt voortgezet. Staatssecretaris van justitie en veiligheid Fred Teeven overlegt morgen hierover in Sofia met de Bulgaarse regering. Volgens betrokkenen aan Bulgaarse zijde is het de bedoeling om onder meer gezamenlijke politieteams op te zetten.