Dirk van Harten

Radostina Boycheva praat snel. Razendsnel. Zeker als ze enthousiast is. Dan eindigt bovendien elke andere zin met het onversneden Amerikaanse 'So awesome!' En hier op Basisschool 130, in een arbeiderswijk van de Bulgaarse hoofdstad Sofia, is er genoeg dat haar enthousiast maakt, genoeg dat 'verpletterend' is. Neem nu die tekeningen hier. Of daar, daar hangt de schoolkrant aangeplakt. Alles gemaakt door 'haar' kinderen. En die kinderen, die houden haar staande terwijl ze door de gangen rent, met 'Juffrouw! Juffrouw!' en een warme omhelzing.

Sinds acht maanden werkt Boycheva op de school als lerares Engels en economie. Met haar 26 jaar is ze bijna tien jaar jonger dan haar jongste collega. Met de meeste collega's bedraagt het leeftijdsverschil zelfs meer dan 25 jaar. "Ik ben net zo oud als hun kinderen", zegt Boycheva. "Sommige van de oudere collega's zien me ook zo: als een kind."

Net als op scholen elders in het land, vergrijst op Basisschool 130 het lerarenkorps. Volgens cijfers van het ministerie van onderwijs gaat binnen tien jaar meer dan de helft van het onderwijzend personeel met pensioen. Daarmee wijkt Bulgarije niet heel erg af van andere Europese landen, zo benadrukt het ministerie. Het verschil is echter dat er in Bulgarije bijna geen jonge leraren te vinden zijn om de lege plekken op te vullen. Dit lopende schooljaar is slechts 6,5 procent van de circa 92.000 leraren jonger dan 35 jaar. Tegelijkertijd werken zo'n 6.000 gepensioneerde leraren door. Sommige omdat ze dat willen, de meeste omdat er niemand is om hun klas over te nemen.

De tekorten spelen in het hele land en op alle vakgebieden en ze bedreigen het hele systeem, van peuterspeelzaal tot beroepsopleiding, vertelt Yanka Takeva, voorzitter van de Vakvereniging voor Bulgaarse Leraren en oud-lerares economie. Ze is net terug van een werkbezoek in de provincie. "Ik was ergens waar ze 111 vacatures hebben en maar tien kandidaten. En het is niet zo dat er geen leraren zijn. Jongeren willen gewoon niet in het onderwijs werken, zelfs niet als ze daarvoor hebben geleerd."

De voornaamste reden is het lage salaris. Een beginnende leraar verdient 270 euro in de maand. Het is iets meer dan het minimumloon, maar veel te weinig om van te leven. Wie twintig jaar in het vak zit, neemt een kleine vierhonderd euro mee naar huis, nog altijd minder dan wat een serveerster of winkelbediende in Sofia kan verdienen. "Het is absurd", zegt Takeva. "Aan geen enkele hogeropgeleide mag je vragen daar genoegen mee te nemen."

Toen Radostina Boycheva haar vrienden vertelde dat ze ging lesgeven, verklaarden die haar unaniem voor gek. De in Amerika opgeleide econome zei haar goede baan als data-analist bij een bank op en melde zich bij Teach for Bulgaria, een organisatie die ambitieuze, jonge professionals klaarstoomt voor het lerarenvak. In de eerste twee jaar vult de organisatie ook het salaris aan tot wat verdiend kan worden in de particuliere sector.

"Ik krijg nu ongeveer vijfhonderd euro per maand", vertelt Boycheva. "Dat is drie keer minder dan dat ik vroeger verdiende, terwijl ik het drie keer drukker heb." Het is een offer dat ze graag brengt. "Ik wil dat later mijn kinderen ook in Bulgarije naar school kunnen, maar dan moet er wel wat veranderen. En als je vindt dat dingen moeten veranderen, moet je bereid zijn daar zelf wat voor te doen."

Het ministerie van onderwijs stimuleert de instroom van jonge professionals om het lerarentekort op te vangen. Maar niet iedereen is hier blij mee. De toeslag die Teach for Bulgaria op het salaris betaalt zou op veel scholen spanningen veroorzaken. Ervaren docenten kijken met scheve ogen naar hun onervaren collega's die meer verdienen, zegt Takeva. Bovendien ondermijnen leraren als Boycheva in haar ogen de autoriteit van hun gediplomeerde collega's, die vijf jaar voor hun vak hebben gestudeerd. "Je kunt niet zomaar iemand van straat plukken en na een maand bijscholing voor de klas zetten. Dat is absurd."

Met de autoriteit van de Bulgaarse leraar is het toch al beroerd gesteld, zegt ze, mede door de manier waarop scholen worden gefinancierd. Naast een vaste subsidie krijgen scholen een bedrag per leerling. Verandert de leerling van school, dan neemt hij dit geld mee. Het maakt leraren kwetsbaar in conflicten met leerlingen en ouders, die dreigen hun kind van school te halen als ze niet hun zin krijgen. En conflicten zijn er legio. "Geweld tegen leraren is een heel groot probleem in dit land. Geweld van ouders en geweld van leerlingen. Ook dat houdt jongeren uit het onderwijs", aldus Takeva.

"De houding van de samenleving moet veranderen", zegt ook Milka Kodzhabashieva, bij het ministerie van onderwijs verantwoordelijk voor de carrière-ontwikkeling van leraren. "Veel ouders vinden opvoeding niet belangrijk en verwachten dat de school dat doet." De afgelopen jaren is daarom veel ge?nvesteerd in de professionele ondersteuning van leraren en op veel scholen lopen behalve leraren inmiddels ook psychologen en opvoedkundigen rond. "Maar we moeten als samenleving van het idee af dat een leraar voor alles verantwoordelijk is. Hij heeft zijn eigen rol te vervullen en dat is lesgeven."

Volgens Kodzhabashieva moeten de onderwijsacademies zich daar ook meer op richten. Nu houden die zich vooral met theorie bezig en te weinig met de praktijk. Veel studenten hebben daardoor geen goed beeld van wat werken in het onderwijs werkelijk betekent. Mede daarom kiezen ze voor een carri?re elders, zegt Kodzhabashieva: "Ze denken vooral dat het heel zwaar is. Dat beeld moeten we bijstellen."

En dat gaat nergens zo goed, als in de praktijk. "Zodra je de kinderen ziet ben je verkocht", zegt Radostina Boycheva enthousiast, terwijl ze een klaslokaal van School 130 opent om weer iets nieuws van 'haar' kinderen te laten zien. En dan laat ze voor het eerst in het gesprek een pauze vallen. "Weet je, toen ik zelf op school zat, zag ik mijn leraren als een soort van goden. Ik heb nooit gedacht dat ik zelf zou kunnen lesgeven. Maar nu doe ik het. En ik heb het gevoel dat ik een verschil kan maken. So awesome!"