Er is een plek waar de Europese Unie grenst aan Nepal en Congo: te weten op de persvrijheidsindex van Reporters Zonder Grenzen. Ingeklemd tussen voornoemde landen neemt EU-lidstaat Bulgarije daar de 106e positie in. Het Balkanland is daarmee niet alleen de hekkensluiter van de EU - met Griekenland op de 91ste plaats als dichtstbijzijnde Europese buur - maar ook een die al jarenlang gestaag verder zakt.
Een van de belangrijkste redenen voor de steeds verdere daling is de concentratie van printmedia in de handen van enkele machtige oligarchen, die hun uitgaven gebruiken om hun economische belangen veilig te stellen, hun vrienden mee in de hemel te schrijven en vooral om hun vijanden mee aan te pakken. Bij dat laatste aarzelen ze ook niet om hun politieke invloed te gebruiken en zelfs staatsinstituties voor hun karretjes te spannen.
Zo legde de Commissie voor Financieel Toezicht eerder dit jaar megaboetes op aan twee kranten, omdat ze door de publicatie van onjuiste informatie de financiële markten zouden hebben beïnvloed. Zov News, een regionale krant met een oplage van 3.000 exemplaren en die alleen in het arme noordwesten van Bulgarije verschijnt, moet een boete van omgerekend ruim 50.000 euro betalen. De landelijke kwaliteitskrant Kapital, een van de laatst overgebleven onafhankelijke media, ontving drie boetes met een totale waarde van ruim 80.000 euro.
Een boete, van zo'n 25.000 euro, betrof een artikel op de website van Kapital over de dividenduitkering van een farmaceutisch bedrijf, waarin een fout stond die binnen een half uur werd gerectificeerd. Omdat de hoofdredacteur en de financieel-directeur weigerden de commissie te vertellen wie de bronnen voor het artikel waren, ironisch genoeg een persbericht van het betrokken bedrijf, kregen zij ieder een boete van ruim 2.500 euro. De hoofdprijs van ruim 50.000 euro was voor een publicatie over de bankencrisis in de zomer van 2014, en dat is ook waarvoor Zov News de portemonnee moet trekken.
In juni vorig jaar viel de Coöperatieve Handelsbank (KTB) om, nadat grote, zakelijke rekeninghouders tegelijkertijd hun tegoeden hadden opgenomen. De bewindvoerders die door de centrale bank werden aangesteld, ontdekten al snel dat honderden miljoenen waren verduisterd en dat de kredietportefeuille van de bank grotendeels bestond uit leningen aan bedrijven die herleid konden worden naar de hoofdaandeelhouder van de bank, de in Belgrado ondergedoken Tsvetan Vasilev, en die waarschijnlijk nooit zouden worden terugbetaald.
Enkele weken later raakte ook de First Investment Bank in de problemen, een van de grootste banken van Bulgarije. Op websites en in roddelkranten en zelfs via anonieme sms'jes aan rekeninghouders werden geruchten verspreid dat ook deze bank zou omvallen. Het gevolg was een bankrun. In een halve dag werd meer dan 400 miljoen euro opgenomen en de Bulgaarse centrale bank moest met 600 miljoen euro bijspringen om FIB overeind te houden.
Zov News wijdde een korte reportage aan de bankrun in Vratsa, waar de krant haar thuisbasis heeft. In het artikel in Kapital vertelden drie bronnen anoniem hoe grote bouwbedrijven, die eerst hun rekeningen al hadden verhuisd van KTB naar FIB, van hun eigenaar opdracht hadden kregen om ook daar in een keer hun tegoeden op te nemen. Die eigenaar - verscholen achter een web van brievenbusfirma's - zou Delyan Peevski zijn. Peevski is een invloedrijk parlementslid en een mediamagnaat, wiens imperium van televisiezenders, krantendistributiebedrijven, drukkerijen, nieuwswebsites en roddelbladen gefinancierd werd door KTB. Totdat hij in onmin raakte met zijn tot dan toe boezemvriend Tsvetan Vasilev.
Advocaat Alexander Kashumov, die namens Kapital de beslissing van de commissie bij de rechter aanvecht, denkt daarom dat er meer aan de hand is. "Dit soort commissies is heel erg machtig in Bulgarije. De leden worden benoemd door het parlement. Dat is goed voor hun onafhankelijkheid, maar ze gedragen zich ook als koningen."
Kapital kreeg een paar jaar geleden al eens een boete opgelegd van de mededingingsautoriteit. Toen ging het om publicaties over hoe via KTB overheidsgeld stroomde naar de Nieuwe Bulgaarse Mediagroep, het bedrijf van Peevski en zijn moeder. In ruil daarvoor zouden de 'Peevski-media' een positieve houding aannemen tegenover de toenmalige regering. Volgens de mededingingsautoriteit waren de publicaties - die voor de Europese Commissie aanleiding waren een onderzoek naar ongeoorloofde staatssteun te beginnen - zwartmakerij. "Het illustreert de stijl van Peevski", zegt Kashumov. "Hij gebruikt dergelijke commissies om zijn eigen belangen te beschermen."
Stoyanov betwijfelt echter dat Peevski achter de jongste aanval op Kapital zit, ook al leeft hij dan al jarenlang op voet van oorlog met de krant en diens eigenaar, collega-oligarch Ivo Prokopiev. Het is veeleer persoonlijk, denkt Stoyanov. Kapital heeft veel gepubliceerd over de voorzitter van de Commissie voor Financieel Toezicht, Stoyan Mavrodiev, en over diens betrekkingen met een beruchte drugsbaron. Stoyanov: "Het lijkt op een afrekening. Zo van: jullie hebben dan misschien wel gelijk, maar ik ben machtig. Maar natuurlijk kan ik dat nooit bewijzen. Mavrodiev zal dit altijd ontkennen."
In een verklaring laat de commissie weten dat haar voorzitter niet bij machte is zelf te bepalen wie boetes krijgt. De media die beboet zijn, hebben onjuiste informatie verspreid over beursgenoteerde financiële instellingen en zo investeerders beïnvloed bij het nemen van hun beslissingen, aldus de verklaring. Opvallend is echter dat de media die leidend waren bij de verspreiding van de geruchten over FIB niet onderzocht lijken te worden. En veel van deze media zijn te herleiden naar parlementslid Peevski.
Wie daarentegen wel onderzocht werden, zijn de websites Mediapool.bg en Bivol.bg. Ook deze publiceerden over de schimmige relaties van Mavrodiev, en ook zij werden aangeschreven door de commissie. Beide werden gesommeerd hun bronnen te openbaren voor stukken die ze hadden gepubliceerd over de problemen bij de banken. Ook zouden ze de persoonsgegevens moeten overleggen van al hun medewerkers. De media weigerden en tot dusverre bleef het bij dreigementen van de kant van de commissie.
"Elke keer als we over de banken schrijven, komen we in de problemen", grijnst Atanas Chobanov, de oprichter van Bivol.bg. "Wij hebben niets anders gedaan dan de feiten tonen over connected banking. Deze banken lenen geld aan bedrijven die eigendom zijn van de bankeigenaren. Maar als we daarover schrijven, dan worden niet zij, maar wij onderzocht. De commissie gedraagt zich als een staat binnen de staat. Ze heeft helemaal niet de bevoegdheid om ons naar onze bronnen te vragen of naar onze medewerkers."
De reden dat Bivol.bg uiteindelijk niet is beboet en Kapital wel, is volgens Chobanov dat de site zijn verhalen voornamelijk baseert op documenten, en die worden altijd bij het verhaal gepubliceerd. "De stukken in Kapital waren daarentegen gebaseerd op anonieme bronnen." En het kleine Zov News in Vratsa? "Zij zijn alleen beboet om te verhullen dat dit voor Mavrodiev persoonlijk is. In Vratsa betalen ze de rekening voor wat wij in Sofia doen."
Als de rechter de boetes handhaaft, is dat een hoge prijs. Kapital weet zich gesteund door het kapitaal van zijn eigenaar en kan de boetes betalen, maar Zov News zal zijn deuren moeten sluiten, zo laat de hoofdredacteur desgevraagd weten.
Dat is precies waarin het echte gevaar schuilt, zo waarschuwt advocaat Kashumov. "Het feit dat sommige mensen en groepen in dit land zo machtig zijn, dat ze alle instituties kunnen gebruiken is zorgwekkend. Als die boetes gehandhaafd blijven, ondermijnt dat het vertrouwen in die instituties en het laat zien dat de media niet beschermd zijn, dat iedereen de volgende kan zijn. Journalisten zullen steeds vaker aarzelen of ze iets wel of niet moeten publiceren." En zo zakt Bulgarije weer een stapje op de persvrijheidsindex; verder weg van Europa en misschien zelfs wel Congo voorbij.